Η Νίσυρος είναι ένα σύνθετο στρωματο-ηφαίστειο, που δημιουργήθηκε καταρχήν στο θαλάσσιο βυθό της περιοχής. Με τη συνεχή εκρηκτική και εκχυτική δραστηριότητα αναδύθηκε πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και δημιούργησε ένα πανέμορφο νησί. Το νησί ανήκει στο πρόσφατο-ενεργό ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου και αποτελεί ένα από τα νεώτερα τμήματά του, γεγονός στο οποίο οφείλεται η πολύ καλή διατήρηση των γεωλογικών σχηματισμών και μια εντυπωσιακή θερμική ανωμαλία ορατή στην επιφάνεια (υπέρθερμες ατμίδες, πηγές, κρατήρες κλπ).
Η ποικιλία των ηφαιστειακών δομών και η απλότητά τους τις κάνει κατανοητές ακόμη και σε μη ειδικούς: εντυπωσιακή καλδέρα διαμέτρου τεσσάρων χιλιομέτρων, μεγάλη ηφαιστειακοί θόλοι, φλέβες τροφοδοσίας, εντυπωσιακά ρεύματα λάβας που καταλήγουν στη θάλασσα, πυροκλαστικά προϊόντα (κίσσηρις, σκουριές), μεγακυματικές αποθέσεις ηφαιστειακής στάχτης, ανάμικτα μάγματα, λατύπες κατάρρευσης, αργιλοποιημένοι σχηματισμοί και πολλά άλλα, δημιουργούν επιστημονικό αλλά και οπτικό ενδιαφέρον τοπίου, χρωμάτων και σχηματισμών. Για αυτούς και μόνο τους λόγους, η Νίσυρος μπορεί να προσελκύσει περισσότερους επισκέπτες και να βοηθήσει κάθε ενδιαφερόμενο στην κατανόηση των διεργασιών γένεσης και εξέλιξης των ηφαιστείων. Σε αυτό το στόχο καθοριστική συμβολή έχει η λειτουργία ενός μοντέρνου και καλά εξοπλισμένου Ηφαιστειολογικού Μουσείου, με δείγματα και εικόνες από τα πλέον εντυπωσιακά και χαρακτηριστικά πετρώματα και σχηματισμούς, χάρτες, τομές, διαγράμματα, πρότυπα ηφαιστείων, φωτογραφίες, προσομοιώσεις σε Η/Υ και διαδραστικά προγράμματα κ.α. Περιλαμβάνει επίσης εικόνες και πρότυπα άλλων ελληνικών ηφαιστείων καθώς και θέματα του ηφαιστειακού τόξου του Αιγαίου.
Ο επισκέπτης ενημερώνεται για τη δομή των λιθοσφαιρικών πλακών του πλανήτη και την ηφαιστειακή δράση της ευρύτερης περιοχής. Η σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία επιτρέπει την κατασκευή εντυπωσιακών και διδακτικών εικόνων για το Μουσείο, με τρισδιάστατες κινούμενες απεικονίσεις.Το Μουσείο βρίσκεται στα Νικιά, σε προνομιούχα θέση πάνω στα χείλη της καλδέρας, απ’ όπου προσφέρεται πανοραμική άποψη του εσωτερικού της καλδέρας και του ηφαιστείου. Στον παραδοσιακό αυτό οικισμό υπήρχε ένα εγκαταλελειμμένο σχολείο το οποίο αποκαταστάθηκε από το σχετικό πρόγραμμα και φιλοξενεί σήμερα το Μουσείο, μετά από τις κατάλληλες αναμορφώσεις και διαρρυθμίσεις στο κτίριο.
Το Μουσείο δίνει ζωή τον οικισμό και συμβάλλει στην γενικότερη ανάπτυξη του τουρισμού του νησιού προσφέροντας την υποδομή για ανάπτυξη μίας ακόμα νέας μορφής εναλλακτικού τουρισμού.Οι κύριοι χώροι του Μουσείου φιλοξενούν τις εξής θεματικές ενότητες:
- Γένεση και δομή ηφαιστείων
- Ηφαιστειακές διεργασίες και προϊόντα
- Τα ηφαίστεια της Ελλάδας
- Το Ηφαίστειο Νισύρου
- Τα άλλα ενεργά ηφαίστεια της Ελλάδας
- Ηφαίστεια – Περιβάλλον – Άνθρωπος
Ένα τμήμα του Μουσείου φιλοξενεί το χώρο Πληροφόρησης, Παρατήρησης και Πειραμάτων. Σε αυτό το χώρο υπάρχει συλλογή όλων των πετρωμάτων της Νισύρου και άλλων ενεργών ηφαιστείων, τα οποία οι επισκέπτες μπορούν να παρατηρούν μακροσκοπικά και μικροσκοπικά, καθώς διατίθενται και μικροσκόπια με κατάλληλες σχετικές τομές των πετρωμάτων. Εδώ λειτουργεί βιβλιοθήκη με πλούσια συλλογή βιβλίων και άρθρων ηφαιστειολογικού περιεχομένου και όχι μόνο. Υπάρχουν επίσης διατάξεις προσομοίωσης των ηφαιστειακών εκρήξεων τόσο στον Η/Υ όσο και σε πειραματικές συσκευές που λειτουργούν για τους μικρούς επισκέπτες.
Το Ηφαιστειολογικό Μουσείο Νισύρου δημιουργήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος «Ανάδειξη Ηφαιστείου Νισύρου», πρόγραμμα που συντονίστηκε από το Δήμο Νισύρου και χρηματοδοτήθηκε από την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου με χρηματοδότηση του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Υπεύθυνος του έργου από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, που είχε αναλάβει το υποέργο αυτό, ήταν ο Καθ. ΑΠΘ Μιχάλης Φυτίκας, με επιστημονικό συνεργάτη τον Δρ. Γιώργη Βουγιουκαλάκη, ηφαιστειολόγο του ΙΓΜΕ.
Κοντά στο μουσείο υπάρχει ηφαιστειολογικό παρατηρητήριο το οποίο καταγράφει σε 24ωρη βάση τα δεδομένα από όλα τα ενεργά ηφαίστεια.
